Globalny kryzys energetyczny

Sytuacja na rynkach energii zaczęła zacieśniać się w 2021 r. z uwagi na wiele czynników, między innymi z powodu nadzwyczajnego ożywienia gospodarczego po pandemii. Jednak po inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. sytuacja uległa dramatycznej eskalacji i przerodziła się w pełny globalny kryzys energetyczny. Ceny gazu ziemnego osiągnęły rekordowy poziom, a w konsekwencji także ceny energii elektrycznej na niektórych rynkach. Ceny ropy naftowej osiągnęły najwyższy poziom od roku 2008.

Wyższe ceny energii przyczyniły się do dotkliwie wysokiej inflacji, wpędziły wiele rodzin w ubóstwo, zmusiły niektóre fabryki do ograniczenia produkcji, a nawet do zamknięcia, i spowolniły wzrost gospodarczy do tego stopnia, że niektóre państwa zmierzają w kierunku poważnej recesji. Europa, której dostawy gazu są wyjątkowo zagrożone ze względu na historyczną zależność od Rosji, może tej zimy stanąć w obliczu racjonowania gazu, natomiast wiele państw wschodzących musi się zmierzyć z silnym wzrostem kosztów importu energii i niedoborami paliw.

Chociaż obecny kryzys energetyczny wykazuje pewne podobieństwa do szoków naftowych w latach 70. ubiegłego wieku, występują tu jednak istotne różnice. Obecny kryzys dotyczy wszystkich paliw kopalnych, natomiast szoki cenowe z lat 70. w znacznym stopniu ograniczały się tylko do ropy naftowej, w czasie gdy gospodarka światowa była w większym stopniu uzależniona od ropy, a w mniejszym od gazu. Cała gospodarka światowa jest obecnie znacznie silniej powiązana niż 50 lat temu, co potęguje skutki kryzysu. Właśnie dlatego możemy mówić o pierwszym prawdziwie globalnym kryzysie energetycznym.

Niektóre zakłady w Europie wykorzystujące duże ilości gazu ziemnego ograniczyły produkcję, ponieważ nie stać ich na dalszą działalność, podczas gdy w Chinach niektórym zakładom po prostu odcięto dostawy energii elektrycznej. W gospodarkach wchodzących i rozwijających się, gdzie wydatki na energię i żywność mają duży udział w budżetach gospodarstw domowych, wyższe rachunki za energię spowodowały wzrost skrajnego ubóstwa i cofnęły postęp w kierunku powszechnego dostępu do energii w przystępnej cenie. Nawet w gospodarkach rozwiniętych rosnące ceny wpłynęły na gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji i wywołały znaczące napięcia gospodarcze, społeczne i polityczne.

W niektórych kręgach o przyczynienie się do niedawnego wzrostu cen energii obwinia się politykę klimatyczną, ale nie jest to poparte dowodami. W rzeczywistości większa podaż czystych źródeł energii i technologii ochroniłaby konsumentów i złagodziła część presji na wzrost cen paliw.

Ceny energii rosły od 2021 r. z powodu szybkiego tempa wzrostu gospodarczego, warunków pogodowych w różnych częściach świata, prac konserwacyjnych opóźnionych przez pandemię oraz wcześniejszych decyzji firm naftowych i gazowych oraz krajów eksportujących o ograniczeniu inwestycji. Rosja zaczęła wstrzymywać dostawy gazu do Europy w 2021 r., miesiące przed swoją inwazją na Ukrainę. Wszystko to spowodowało ograniczenie podaży gazu.

Atak Rosji na Ukrainę znacznie pogorszył sytuację. Stany Zjednoczone i UE nałożyły na Rosję szereg sankcji, a wiele państw europejskich zadeklarowało chęć całkowitego wycofania się z importu rosyjskiego gazu. Rosja tymczasem coraz bardziej ograniczała, a wręcz wstrzymywała eksport gazu. Rosja jest zdecydowanie największym eksporterem paliw kopalnych na świecie, a także szczególnie ważnym dostawcą do Europy. W 2021 r. jedna czwarta całej energii zużywanej w UE pochodziła z Rosji.

Europa starała się zastąpić rosyjski gaz dołączając do wyścigu po morskie dostawy gazu skroplonego (LNG) z USA, Kataru i Australii, podnosząc ceny i odbierając dostawy tradycyjnym odbiorcom LNG z Azji. Ponieważ ceny energii elektrycznej są często uzależnione od ceny gazu, ceny prądu również gwałtownie wzrosły. Zarówno producenci, jak i importerzy LNG spieszą się z budową nowej infrastruktury, aby zwiększyć ilość LNG, która może być przedmiotem handlu międzynarodowego, ale realizacja tych kosztownych projektów zajmuje lata.

Ceny ropy naftowej początkowo również gwałtownie wzrosły związku z rekonfiguracją międzynarodowych szlaków handlowych po tym, jak Stany Zjednoczone, wiele krajów europejskich i niektórzy ich azjatyccy sojusznicy oświadczyli, że nie będą już kupować rosyjskiej ropy. Niektórzy przewoźnicy odmówili transportu ropy naftowej z Rosji z powodu sankcji i ryzyka ubezpieczeniowego. Wielu dużych producentów ropy nie było w stanie zwiększyć dostaw, aby pokryć rosnące zapotrzebowanie – i to pomimo niebotycznych cen – z powodu braku inwestycji w ostatnich latach. Chociaż ceny nie są już na szczytowym poziomie, perspektywy są niepewne, ponieważ jeszcze w tym roku wejdą w życie nowe europejskie sankcje wobec Rosji.

Niektóre rządy starają się złagodzić skutki dla klientów i przedsiębiorstw, udzielając bezpośredniej pomocy lub ograniczając ceny dla konsumentów, a następnie płacąc dostawcom energii różnicę. Jednak w sytuacji, gdy inflacja w wielu krajach znacznie przekracza wartość docelową, a deficyty budżetowe są już duże ze względu na wydatki nadzwyczajne podczas pandemii wirusa Covid-19, możliwości złagodzenia skutków są bardziej ograniczone niż na początku 2020 r. Rosnąca inflacja spowodowała wzrost krótkoterminowych stóp procentowych w wielu krajach, spowalniając wzrost gospodarczy.

Europa zaczęła pospiesznie zabiegać o import gazu od alternatywnych producentów takich jak Algieria, Norwegia i Azerbejdżan. Niektóre państwa wznowiły lub rozszerzyły wykorzystanie węgla do produkcji energii elektrycznej, a inne wydłużyły czas działania elektrowni jądrowych przeznaczonych do wycofania z eksploatacji. Państwa członkowskie UE wprowadziły również obowiązek magazynowania gazu i uzgodniły dobrowolne cele obniżenia zapotrzebowania na gaz i energię elektryczną tej zimy o 15% przez działania zwiększające efektywność, większe wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych i wsparcie dla usprawnień poprawiających efektywność energetyczną.

Aby zapewnić dostateczną podaż ropy naftowej, IEA i jej członkowie zareagowali dwoma największymi w historii uwolnieniami zapasów interwencyjnych ropy naftowej. Dwiema decyzjami – z 1 marca i 1 kwietnia 2022 r. – IEA skoordynowała uwolnienie około 182 mln baryłek ropy z zapasów państwowych i obowiązkowych zapasów utrzymywanych przez przedsiębiorców. Niektóre kraje członkowskie MAE niezależnie uwolniły dodatkowe zapasy państwowe, w wyniku czego w okresie od marca do listopada 2022 r. uwolniono łącznie ponad 240 mln baryłek ropy naftowej.

IEA opublikowała także plany działań wskazujące jak natychmiast ograniczyć zużycie ropy naftowej, a także plany dotyczące tego, w jaki sposób Europa może zmniejszyć uzależnienie od gazu z Rosji oraz jak zwykli obywatele mogą ograniczyć ich zużycie energii.

Inwazja spowodowała konieczność ponownej oceny polityk energetycznych i priorytetów w tym zakresie, podając w wątpliwość trafność podejmowanych od dziesiątek lat decyzji dotyczących infrastruktury i inwestycji, a także spowodowała głęboką reorientację międzynarodowego handlu energią. Oczekiwano, że w wielu krajach gaz będzie odgrywał kluczową rolę jako mniej emisyjny "pomost" między brudniejszymi paliwami kopalnymi a energią odnawialną. Jednak dzisiejszy kryzys także postawił pod znakiem zapytania niezawodność i rolę gazu ziemnego.

Obecny kryzys może przyspieszyć wprowadzenie czystszej, zrównoważonej energii odnawialnej, takiej jak energia wiatrowa i słoneczna, podobnie jak szoki naftowe z lat 70. ubiegłego wieku przyczyniły się do znacznych postępów w zakresie efektywności energetycznej, a także energii jądrowej, słonecznej i wiatrowej. Kryzys uwypuklił również znaczenie inwestycji w solidną infrastrukturę sieci gazowych i elektroenergetycznych w celu lepszej integracji rynków regionalnych. Unijny program RePowerEU, przedstawiony w maju 2022 r., oraz Inflation Reduction Act przyjęty w USA w sierpniu 2022 r., zawierają ważne inicjatywy mające na celu rozwój efektywności energetycznej i promowanie energii odnawialnych.